17.5.08

ΓΙΑΤΙ ΑΡΕΣΕΙ Η ΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΚΙΚΗΣ ΔΗΜΟΥΛΑ;



…πού ξέρεις,
ο διάβολος το άγνωστο η ελπίδα κι ο Θεός
μπορεί να έχουνε τον ίδιο δικηγόρο


Θεωρώ δύσκολο και επικίνδυνο εγχείρημα τη γραφή κριτικού λόγου για την ποίηση. Κάποτε κάποιος χαρακτήρισε «μάστιγα του αιώνα» το κίνημα των φιλολόγων που, ανεξαρτήτως προθέσεων, άγγιξε αυτό που δεν έπρεπε να αγγιχθεί: τους Ποιητές. Εντάξει, για τους πεζογράφους μπορεί κάποιος να αναπτύξει μεγάλες αναλύσεις γιατί ο τρόπος τους είναι σαφής. Με τους ποιητές όμως δε συμβαίνει το ίδιο. Εδώ θα προσπαθήσουμε να κάνουμε μια προσέγγιση στην ποιητική της Κικής Δημουλά.
ΑΝΑΔΕΙΞΙΣ
Πριν από κάποια χρόνια, ενώ έψαχνα στο Google, ήρθα σε επαφή με το έργο της δημοφιλούς ποιήτριας (τι ντροπή, αντί να το συναντήσω σε κάποιο βιβλιοπωλείο, το είδα στην οθόνη του Η/Υ). Τα συναισθήματά μου, ανάμικτα. Το πρώτο που πρόσεξα στα ποιήματα ήταν η ιδιαίτερη γλώσσα τους. Δε θύμιζε εκείνη που διδαχθήκαμε πως χρησιμοποιούσαν οι καθιερωμένοι ποιητές (άλλο θέμα αυτό, το πόσο χρήσιμη είναι δηλαδή η «εκμάθηση» της ποίησης). Έπειτα, όταν πλέον μπήκα στον πυρήνα του έργου της, συνειδητοποίησα πως έχει έναν μοναδικό τρόπο για να περιγράφει τα πράγματα… Το ερώτημα που αμέσως εγείρεται, είναι ποιο έχει ως κύριο θέμα στην ποίησή της η Κική Δημουλά.
Πολύ εύκολα απαντώ: την απουσία. Βέβαια στα ποιήματά της έχουμε δει προβληματισμούς για το χρόνο, το θάνατο, την αδυναμία, την ανυπαρξία, τη μοναξιά, την επιθυμία, αλλά η βασική της ανησυχία είναι η έλλειψη της παρουσίας. Την έλλειψη αυτή δεν την κλαίει, δεν τη μοιρολογεί, απλώς την αναπαράγει με πικρή μελαγχολία: «Να μου λείπει η απουσία σου; / Δεν έρχεται μαζί μου την αφήνω σπίτι.». Υποψιαζόμαστε πως τις περισσότερες φορές αναφέρεται στον εκλιπόντα σύζυγό της και ποιητή Άθω Δημουλά (σε πολλά σημεία χρησιμοποιεί το δεύτερο ενικό πρόσωπο).
ΜΗΝ ΚΟΠΤΕΤΕ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ
Ο έρωτας επίσης αποτελεί ένα από τα αγαπημένα της ζητήματα, όχι όμως ιδωμένος από την τρυφερή ή ρομαντική του πλευρά, αλλά την απασχολεί ως απώλεια: «Πως ήσουνα εχθρός μου δεν το ήξερες. / Οι λέξεις σού το είπαν. / Σε εκείνες πούλησε ο έρως το σεισμό του / κι ήρθε στην επιφάνεια / ότι δε μ’ αγαπούσες.». Όσο για ένα από τα πλέον γνωστά ποιήματά της, το «Πληθυντικός αριθμός», δεν είναι ερωτικό όπως πιστεύεται, παρά είναι θλιβερά μοναχικό… Ποίημα που καταργεί τον ενικό βαθμό της μοναχικότητας.
Βρίσκουμε κι άλλα θέματα στα ποιήματα της Δημουλά. Ας πούμε, η σχέση της ποιήτριας με το χρόνο συναντάται συχνά. Δεσμός θαρραλέας ημιπαραίτησης. Στα 77 της χρόνια, έχει ποικίλες εμπειρίες να μοιραστεί και άφθονες συμβουλές να δώσει. Στο χρόνο οφείλει τη σοφία, σ’ αυτόν και την πικρία της: «Χρόνε / τη διατριβή μου σου υποβάλλω / με θέμα της εσένα βασικά / γιατί αυτό που είμαι τώρα / εσύ το έφτασες εδώ.» ή αποφθεγματικά προειδοποιεί: «Δεν είναι λέξη ο καιρός. Είναι / ο κακοήθης όγκος της στιγμής». Για την ωρίμανση έχει μια, σε αξιοπερίεργο βαθμό, ψύχραιμη αντιμετώπιση: «Ακόμα κι από τη νεότητα σχεδόν κρυφά γερνάμε».
Έντονη στα ποιήματά της είναι και η θύμηση, η ανάμνηση. Διάφορα συμβάντα του παρελθόντος που έρχονται στο μυαλό της αποτελούν «αφορμές δακρύων». Δυστυχώς η μνήμη είναι μια οντότητα που πάντα πληγώνει, ακόμα και όταν καμουφλάρεται ως νοσταλγία: «Η μνήμη, / κύριο όνομα των θλίψεων, / ενικού αριθμού, / μόνον ενικού αριθμού / και άκλιτη. / Η μνήμη, η μνήμη, η μνήμη.».
Συνεχίζω με το θέμα της γλώσσας. Στη Δημουλά έχουν καταλογίσει μεταξύ άλλων «μετωνυμική μανία», ότι κάνει τα επίθετα ρήματα, τα επιρρήματα ουσιαστικά, τις ιδέες πρόσωπα, ότι χρησιμοποιεί ξένες λέξεις για να κάνει εντύπωση ή για να φανεί μοντέρνα. Μα είναι δυνατόν να στέκονται στη βιτρίνα και να μην κοιτάζουν μέσα; ("Πού μέσα;") Είναι δυνατόν να τους απασχολούν οι λέξεις που προτείνει και όχι το γιατί τις προτείνει; Η ποιήτρια εξάλλου έχει ιδιαίτερη σχέση μ’ αυτές, που «πιασμένες απ’ το αμοιβαίο τους χεράκι» τρέχουν γρηγορότερα απ’ τη σκέψη. Σ’ εκείνες αποδίδει τις αιτίες των γεγονότων: «Οι λέξεις φταίνε. Αυτές / ενθάρρυναν τα πράγματα σιγά / σιγά ν’ αρχίσουν να συμβαίνουν.». Τις μεταχειρίζεται όπως θέλει. Αλλού τα υποκείμενα, αλλού τα επίθετα, αλλού οι μετοχές και τα κατηγορούμενα, όλα μαζί σε μια ιδιότυπη διάταξη φτιάχνουν το παζλ του ποιήματος. Δεν είναι λίγες οι φορές που επιχειρεί λεξιπλασία: «Αεροταραχή επάνω. / […] / Πολύ δυνατός αέρας. / Θα ρίξει τη μέρα ολόκληρη / από τη χρονοστήλη / και θα τη σπάσει. / Ξερογλείφεται η θραύση.».
Ο ΦΙΛΟΠΑΙΓΜΩΝ ΜΥΘΟΣ
Το 2002 η Κική Δημουλά ανακηρύχθηκε μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, η τρίτη κατά σειρά γυναίκα στην ιστορία του θεσμού, μετά τη Γαλάτεια Σαράντη (συγγραφέας) και την Αγγελική Λαΐου (Καθηγήτρια Πανεπιστημίου). Στην εκδήλωση ανακήρυξης ήταν παρών και ο τότε Αρχηγός της Αξιωματικής Αντιπολίτευσης και νυν Πρωθυπουργός (κι εδώ θυμάμαι τους στίχους «Μις κόσμος εξελέγη η αιωνιότης. / Δεν παρέστη.»). Θύελλα αντιδράσεων προκάλεσε η αποδοχή της μέγιστης αυτής πρόσκλησης-πρόκλησης από την ίδια, σε συνδυασμό με ορισμένες κινήσεις της που κάθε άλλο παρά υποχώρηση στον καταλανωτισμό και ροπή προς την εφήμερη δόξα υποδηλώνουν, όπως οι συνεντεύξεις που έδωσε σε περιοδικά ποικίλης ύλης, η αποδοχή βραβείων κ.ά. Πολλά μέλη της λογοτεχνικής ελίτ θορυβήθηκαν (για να μην πω πανικοβλήθηκαν) όταν είδαν τον απλό κόσμο, τους ανθρώπους εκείνους που άθελά της έφερε για πρώτη φορά σε επαφή με την ποίηση, να τη διαβάζει και να την αποζητά. Η Δημουλά ήταν ο άνθρωπος που επιτέλους έσπασε το κατεστημένο: η Ποίηση δεν είναι μόνο για τους λίγους, τους «εκλεκτούς», τους «ψαγμένους», τους «κουλτουριάρηδες», παρά αποτελεί μέσο έκφρασης πανανθρώπινο.
ΜΕΤΑΦΕΡΘΗΚΑΜΕ ΠΑΡΑΠΛΕΥΡΩΣ
Προσωπικά θεωρώ τη Δημουλά πανέξυπνη ποιήτρια. Όχι ρομαντική, ούτε επαναστατική, μα οξυδερκή και βαθιά στοχαστική. Κατάφερε να μετατρέψει την καθημερινότητα μιας εργαζόμενης μητέρας και νοικοκυράς σε φιλοσοφία. Την έχουν χαρακτηρίσει ως «τη μεγαλύτερη ποιήτρια μετά τη Σαπφώ», κρίση ενθουσιώδης η οποία όμως προϋποθέτει τη γνώση του έργου όλων των ποιητριών. Εμένα δε με νοιάζουν οι τίτλοι ευγενείας. Την ουσία των πραγμάτων βλέπω: μέσα στα ποιήματά της βρίσκω ολοένα καινούρια κομμάτια του εαυτού μου που δε φανταζόμουν καν ότι υπάρχουν. Πέρα από αυτά, την εκτιμώ βαθύθατα καθώς με τις χρυσές συμβουλές που μου έδωσε (όχι ιδιαίτερα ενθαρρυντικές, είναι η αλήθεια, τουλάχιστον σε πρώτο επίπεδο) για τα ποιήματα που γράφω, με έκανε να πιστέψω περισσότερο σε μένα και να με εμπιστεύομαι.
Πριν από λίγο καιρό κυκλοφόρησε η νέα της συλλογή με τίτλο «Μεταφερθήκαμε παραπλεύρως» από τις εκδόσεις Ίκαρος. Επηρεασμένη ίσως από τις πρόσφατες επικρίσεις που δέχτηκε, η Δημουλά μπορεί από τη μία να ασχολείται με τα ίδια θέματα με τις προηγούμενες συλλογές (τι να κάνουμε, όταν κάτι σε προβληματίζει, το λες και το ξαναλές μπας και το διώξεις από μέσα σου), από την άλλη όμως είναι λιγότερο φλύαρη και περισσότερο συγκεκριμένη. Αδημονούσα για την επιστροφή της και ευτυχώς δύο χρόνια μετά τη «Χλόη θερμοκηπίου», μας έκανε την τιμή να μας χαρίσει και πάλι κάτι δικό της.
ΥΓΙΕΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΑΣΘΕΝΟΥΣ
Τελικά ποια είναι η απάντηση στην ερώτηση «Γιατί αρέσει η ποίηση της Κικής Δημουλά»; Γιατί τη νιώθουμε τη Δημουλά και μας νιώθει. Γιατί της μιλάμε και μας μιλάει. Γιατί της χαμογελάμε και απαντά με το ίδιο χαμόγελο. Γιατί απεκδύεται τις χρυσοποίκιλτες τιμές της και μοιράζεται μαζί μας τη σπουδαία πνευματική της περιουσία. Γιατί εκπέμπουμε στο ίδιο «μικροαστικό» μήκος κύματος προσπαθώντας να βρούμε τρόπους να ξορκίσουμε «αυτό το κάθαρμα τη δύση»

11.3.08

ΤΣΕΖΑΡΕ ΠΑΒΕΖΕ - "ΤΟ ΦΕΓΓΑΡΙ ΚΑΙ ΟΙ ΦΩΤΙΕΣ"

Το «Φεγγάρι και οι φωτιές» του Τσέζαρε Παβέζε είναι, δίχως άλλο, αριστούργημα. Μπορεί να μην έχω διαβάσει πολλή λογοτεχνία στη ζωή μου, όμως αν δεν είναι έτσι τα αριστουργήματα τότε πώς είναι.

Το κύκνειο άσμα του δημοφιλούς Ιταλού συγγραφέα περιγράφει με γλαφυρότητα τη ζωή ενός άντρα που γεννήθηκε στην ιταλική επαρχία από γονείς που δε γνώρισε ποτέ, μεγάλωσε ως υπηρέτης και τέλος έκανε την επανάστασή του φεύγοντας να γνωρίσει τον κόσμο. Εμείς παρακολουθούμε τον πρωταγωνιστή της ιστορίας όταν επιστρέφει στον τόπο του μετά είκοσι χρόνια και ξεδιπλώνει σιγά-σιγά τις εμπειρίες, τις αναμνήσεις και τις αναζητήσεις του.

Αριστοτέχνης ο Παβέζε, αφού μέσα από ενδιαφέρουσες λογοτεχνικές μεθόδους (η αφήγηση είναι σε πρώτο ενικό πρόσωπο και εναλλάσσεται ανάμεσα στο παρόν και το παρελθόν, χρησιμοποιούνται πολλά πρόσωπα –κυρίως γυναίκες– που έχουν παράλληλους βίους με τον ήρωα) δίνει καταπληκτικούς συμβολισμούς ιδεών και καταστάσεων. Ας πούμε, ο πρωταγωνιστής, ένα νόθο παιδί που η μοίρα τον όρισε να υπηρετεί τους άλλους μέχρι να του δοθεί η ευκαιρία να πάρει τη ζωή του στα χέρια του και να ξενιτευτεί ώστε να κερδίσει παραστάσεις, έρχεται σε αντιπαράθεση με τον συμβιβασμένο κολλητό φίλο του, πλανόδιο μουζικάντη, που γυρίζει από δω κι από κει μέσα στο μικρόκοσμο της επαρχίας και μέσα από την επικοινωνία του με τους χωρικούς και τους χωριάτες γίνεται έμπειρος και ευτυχισμένος. Και οι δύο αναζητούν την ουσία της ζωής μέσα από τα ταξίδια, μέσα από την επαφή με τον άνθρωπο, απλώς ο καθένας το κάνει με το δικό του τρόπο.

Σου προτείνω να διαβάσεις αυτό το βιβλίο, καθώς πιστεύω πως σίγουρα κάποιο πρόσωπο θα βρεις από την ιστορία για να δεθείς μαζί του…


©